Akademik Veri Yönetim Sistemi
37. Ulusal Dilbilim Kurultayı, Kocaeli, Türkiye, 16 - 17 Mayıs 2024, ss.5
Konuşma
dillerinde ironi üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar bir kısmı ironik
ifadelerinde bazı ironi belirleyicilerin kullanıldığını ortaya koymuştur, bu
belirleyicilerden en yaygın olarak görülenler arasında tonlama yer almaktadır (Gibbs,
2000;Bryant, 2010,2011; Burgers&van Mulken,2017vd.). Bazı çalışmalarda ise
ironi içeren göz kırpmaları, gülümseme ve göz yuvarlama gibi bazı belirli yüz
ifadelerin de ironi içeren ifadelere eşlik ettiği görülmüştür (Attardo vd.,2003;
Gonzalez-Fuentevd.,2015). İşaret dillerinde ise bildiğimiz kadarıyla ilk defa
sözlü ironi inceleyen çalışma Mantovan vd., (2019) Italyan İşaret Dili (LIS)
üzerine yapılan çalışmadır. Bu çalışmada LIS’de ironi yapıların dairesel
hareket içeren el işareti ve dudak köşeleri aşağı yöne bakan dudak şeklinin
eşlik ettiğini göstermiştir. Bu çalışmanın amacı TİD’de ironi belirleyicilerini
tespit etmektir. Çalışma kapsamında değerlendirme türünde ironik ifadeler
incelenecektir: övgüsel ve eleştirel ironi. Bu çalışmanın araştırma soruları
şöyledir: (i) TİD’de gerçek anlam içeren ifadelerle ironi içeren ifadelerin
arasında ayırt edici belirleyiciler var mıdır? (ii) var ise genel tutum ile
nasıl etkileşime girmektedir?
Söyletim
yöntemi kullanılarak veriler elde edilmiştir. Sağır TİD anadil konuşurlarına
olay örgüsü anlatılan bir video ve olayın devamında gerçekleşen bir olumlu bir
olumsuz sonuç anlatılan videolar izletilmiştir. Sağır bireylerden bir gerçek
anlam bir de ironi içeren cümle üretmeleri istenmiştir. Veriler ELAN (Crasborn&Sloetjes,
2008) programı kullanılarak Transkripsiyonları ve ilgili kodlamalar yapılmıştır.
İkinci aşamada videolar deneklere gösterilmiş ve kabul edilebilirlik yargı
testi gerçekleştirilmiştir.
İlk
veriler doğrultusunda, Örnek (1) için üretilen gerçek anlam (2) ve ironik anlam
(3) içeren cevapların karşılaştırması yapıldığında ironi kullanımında işaretler
abartılarak yapıldığı görülmektedir. Bununla birlikte örnek (2) gözler daha
belirgin ve açık, ancak cümle (3)’de gözler daha kısık. Dikkat çeken bir diğer
fark ise ironik cevapta seçilen sözcük farkı.
(1)
Olay örgüsü: Bir kişi (A) toplantıya katılır. Toplantı
sonrasında arkadaşı (B) toplantının nasıl geçtiğini sorar.
Olumlu: Toplantı çok verimli ve faydalı geçmiştir.
Olumsuz:
Toplantı çok kötü ve faydasız geçmiştir.
2)
TİD: toplantı ooo iyi +
Çeviri: Toplantı mı? Ooo Çok iyi geçti!
3)
TİD: toplantı ooo iyi süper
Çeviri: Toplantı mı? Ooo toplantı harikaydı!
Genel
ironi kullanımlarında dudak köşelerinin aşağı yöne baktığı görülmektedir (4 ve
5). Ayrıca olarak Kaş kaldırma (KK) ve hafif geriye baş itme ‘de(GBİ) kullanılmaktadır(3).
Bazı verilerde KK olmadan kısık göz (KG) kullanıldığı görülmektedir (5).
(4)
TİD: araba usta iyi
Çeviri: Sen baya araba sürmekte ustaymışsın.
(5)
TİD: sen yemek usta
Çeviri: Sen yemek konusunda baya ustaymışsın.
Sonuç
olarak TİD ironi belirleyicileri olarak el dışı işaretleri kullanılmaktadır. En
belirgin belirleyici dudak köşelerinin aşağı yöne bakmasıdır. Devamında KK, GBİ
ve KG’de ironi belirleyicileri olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, işaretlerin
yavaşlatılması, daha büyütülmesi ve gözlerin yukarı aşağı bakması da
gözlemlenmiştir.