Research Information System
in: 11. DİLBİLİM ÖĞRENCİ KONFERANSI BİLDİRİLERİ, Mustafa Aksan,Gülsüm Atasoy, Editor, Dilbilim Derneği Yayınları, Ankara, pp.11-20, 2018
İkoniklik ya da görüntüsellikte (İng. iconicity) bir sözcüğün anlamı ile yapısı
arasındaki ilişki nedensiz olmayıp fiziksel benzerliklere dayanmaktadır (Lakoff
& Turner 1989, Taub 2001). Örneğin, Türkçede ‘vız’ sözcüğü bir arının çıkardığı
sesi birebir yansıtmaktadır. Metafor ise, iki kavram alanı arasındaki kavramsal
ilişkileri ve eşlemeleri temel almaktadır (Lakoff & Johnson 1980). Örneğin, ‘yeni
yıla yaklaşmak’ dilsel ifadesinde hedefteki soyut olan ZAMAN kavramı somut
olan HAREKET kavramı çerçevesinde kavramsallaştırılmaktadır. Taub (2001)’a
göre, konuşma dillerine göre sözvarlığının daha çok gösterimsel olduğu işaret
dilinde, sözcüklerin hem gösterimsel hem de metaforik açıdan “Çift Eşleşme
(İng. double-mapping) Varsayımı” ile incelenmesi gerekmektedir. Bu süreçte
metaforik eşleşme, soyut kavramdan somut kavrama; gösterimsel eşleşme ise
somut kavramdan dilbilimsel biçime doğrudur. Bu çalışmanın amacı, Kavramsal
Metafor Kuramı (Lakoff & Johnson, 1980) açısından Türk İşaret Dili’ndeki
(TİD) ZAMAN HAREKETTİR metafor yapısına ait dilsel metaforları, Çift
Eşleme Varsayımı (Taub, 2001) kapsamında incelemek, Türkçe ile
benzerliklerini ve farklılıklarını dilbilimsel gözlem tekniğiyle ortaya koymaktır.
Türk İşaret Dili Araştırma Projesi kapsamında 26 farklı ilden elde edilen
derlemden rastgele seçilen 128.847 sözcüklük örneklemden oluşan çalışma
kullanılarak belirlenen 10 farklı ZAMAN metaforu incelenmiştir. Elde edilen ilk
bulgular, TİD ’de ZAMAN HAREKETTİR kavramsal metaforunun yaygın
biçimde kullanıldığı, sadece sözlüksel biçimin aksine biçimbilimsel
görünümlerde, biçimlenme süreçlerinin kavramsal metafora benzer yapılanma
sergilediğini göstermektedir (Bkz. Dikyuva, Makaroğlu & Arık, 2015). TİD ile
birlikte Spread The Sign sitesinden 26 farklı işaret dilinde ZAMAN
HAREKETTİR kavramsal metaforun görünümleri incelenmiştir.
Türkçede ZAMAN metaforlarının kavramlaştırılmasında HAREKET
EDEN ZAMAN ve HAREKET EDEN DENEYİMCİ görünümleri bulunmasına
karşın, TİD 'de deneyimci her zaman sabittir, hareket eden zamandır. Geçmişe
yönelik sözcükler (ÖNCE, DÜN gibi) deneyimcinin arkasında yer almaktadır.
Gelecek ise deneyimcinin önünde ve ileriye doğru hareket ile gösterilmektedir.
Bunun yanı sıra, üç boyutlu iletişim kanalına (İng. modality) sahip olan TİD’ de
zamanın sunumunda hiyerarşik bir derecelendirme bulunmakta ve ÖNCE ve DAHA^ÖNCE sözcüklerinin/işaretlerinin uzamda gerçekleştirdiği hareket, biçimsesbilimsel açıdan farklılaşmaktadır.