Akademik Veri Yönetim Sistemi
Philipp von Zabern, Mainz, 2006
Nysa, one of the most important cities of Caria, is located on the highway connecting Aydin (Tralleis) with Denizli, about three kilometres northwest of Sultanhisar. Strabo relates about the foundation of the city that three brothers named Athymbros, Athymbrados, and Hydrelos came from Lakedaimon to Caria, and founded there three cities named after themselves. The unification of these three cities in Nysa was accomplished in the first half of the third century BC by the Seleucids, presumably by Antiochos I. Soter, son of Seleucos.
Present research has so far brought no evidence for the existence of the city before the third century BC. Extant architectural remains and inscriptions as well as small finds prove that the city was inhabited uninterruptedly from Hellenistic to Byzantine times. The known parts of the city today include several public buildings such as a theatre, an agora, a bouleuterion, a gymnasium, a library and a bath complex.
The theatre of Nysa most probably was part of the main decorum of the Hellenistic city, and was rebuilt many times in the Roman period. The whole complex consists of the spectator area, the orchestra, the proscenium and the stage building with a three-storey scaenae frons. During Roman renovations, the theatre kept Greek features besides the newly gained Roman character. We are dealing with an Anatolian-Roman building here. Characteristic of the Anatolian-Roman theatre is the general plan with a horseshoe-shaped cavea, a high proscenium, and a straight scaenae frons. The scaenae frons plan with a straight wall surface and five doors enlivened by tabernacles is a characteristic of the Anatolian type.
The present reconstruction, based on the extant architectural remains and in analogy with the published theatre façades of Anatolia, is not limited to the three-storey scaenae frons, but covers also the façade of the proscenium.
In the middle of the proscenium façade, there is a big door flanked by two smaller doors on each side. There is no evidence for the existence of niches or aediculae between the doors. The back wall thus keeps a straight surface interrupted by three doors. The façade is shaped and segmented with eighteen columns, with relatively smaller columnar bays at both ends of the façade as opposed to the middle of the façade, while the façade is flanked with half columns on the east and the west.
Since most (about ninety percent) of the architectural elements of the first storey and the podiums have remained in situ, the order of the tabernacles of the first floor can securely be reconstructed. The first floor is flanked with two side rooms on the east and the west. The back wall of the scaenae frons is interrupted with five doors that lead into the stage building. The doors get smaller from the middle to the sides. Most probably, above each door is a niche. Draped statues stand between the tabernacle columns. The surface of the wall is segmented with pilasters. The columns of the first storey rise on a postament layer. Although the first and the last (i.e. sixth) podiums are wider than the ones in the middle, they have narrower columnar bays. All podiums carry a double-column. The façade is framed on each end with a pillar from which springs a vault connecting the façade with the analemma wall. The façade of the first floor is 37.75 m in length and 8,775 m total height (approximately 30 roman feet). The proscenium is 7,87 m deep, upon which the postament of the scaenae frons projects by 1,62 m. Each podium stands on its own base that rises from the back wall of the scaenae frons. The columns of the first floor stand on a postament layer that consists of a podium base, a Dionysos frieze, and a podium cornice. On the podium cornice stand Attic bases, on which un-fluted columns with Corinthian capitals are erected. Above the columns is an entablature consisting of a three-fascia architrave, a scroll-pattern frieze, and a cornice with consoles. The spaces between the entablatures of neighbouring tabernacles remain open. The first-storey entablature does not have a pediment.
The second storey is in composite order. Its plan follows that of the first floor. The second storey repeats the axial segmentation of the first storey, while the columnar bays on the second storey are 20 cm wider than on the first. The second floor has a postament layer consisting of a postament and a border. Un-fluted monolithic columns stand on Attic bases and have composite capitals that carry the entablature. The entablature consists of a three-fascia architrave with a scroll-pattern frieze and a geisonwith consoles. The three-fascia architrave and the scroll-pattern frieze—as long as reused during restorations—were carved on one block.
The reconstructed theatre façade in Nysa shows that the tabernacles in different storeys do not cross against each other, but must be standing immediately on top of each other, as is the case with the scaenae frons of the theatre of Aspendos. The entablature continues uninterruptedly up to the wing buildings, and then frames the “frieze of sacrifice.” The tabernacles are crowned with different types of pediment, the arrangement of which could be determined by the characteristics and find positions of the blocks. The middle of the façade is framed with a broken large triangular pediment that extends over the two pairs of columns of tabernacles III and IV. The side tabernacles (I, II, V, and VI) are crowned alternately with triangular and segment pediments. The total height of the second floor is 5,94 m (approx. 20 Roman feet) from the upper surface of the first-storey cornice to the top of the second-storey cornice, the ratio of the heights of the two storeys thus being 3 : 2. The model for our façade has been the middle-Antonine façade of the theatre in Aspendos. The column positions, as well as the framing and arrangement of the pediment of the two upper storeys of the theatre of Nysa corresponds extensively, while our façade with three storeys surpasses the façade of the theatre of Aspendos.
On the second storey, set back, stands a further storey in Corinthian order. The complete reconstruction of the third floor is not possible because there are few base points and insufficient architectural pieces. The columnar order of the third storey probably stood on a low postament layer, of which no fragments have been found so far.
The un-fluted monolithic columns stood presumably on Attic bases and had Corinthian capitals. Thereupon rose the entablature, presumably consisting of a two-fascia architrave with a scroll-pattern frieze, and a fluted cornice. The axial segmentation and bay distances of the lower storeys, and the segmentation of the wall surface, was most probably repeated in the third storey. The height of the third floor probably amounts to approximately 5 m, from the upper edge of the pediment to the upper edge of the uppermost seating level of the cavea. The total height of the façade can be calculated as approximately 24,59 m with the addition of the heights of all three floors and the proscenium (HProscenium 2,53 + H1st storey 8,75 + H2nd storey 8,46 + H3rd storey 4,85).
The examination and stylistic analysis of the ornamentation has revealed three construction phases for the theatre: The first phase of the theatre falls into the late Hellenistic and early Augustan period, i.e. the second half of the first century BC, based on profile series and ornamentation of architectural elements as well as epigraphic evidence. This dating is furthermore supported by Strabo’s (64/63 B.C-20 AD) literary mention. This phase is connected to the enlargement of the entire complex including the cavea and the stage building.
Two other construction phases followed in the second century AD, and applied only to the stage building, i.e. the scaenae frons and the proscenium façade.
The second construction phase of the—presumably two-storey—façade, can be dated to the time of Hadrian, to the 20s and 30s of the second century AD, simply on the basis of the ornamented architectural pieces. Whether the construction of the theatre façade had a connection with the imminent visit by the emperor cannot be determined. This façade cannot be reconstructed with the present state of excavation.
The third construction phase of the theatre can be dated to the late Antonine and early Severian period, i.e.180-200 AD, based on a stylistic comparison of architectural ornamentation. The fact that the architectural pieces were adapted from the Hadrianic period to their second use and mostly newly made with an ornamentation that corresponds to the third construction phase in the late Antonine and early Severian period, clearly shows that the Hadrianic façade must have been damaged or have collapsed for some reason. Presumably, the earthquake in 178 AD played a major role in that, although there is no epigraphic evidence from Nysa on Meander to prove this. This dating is based only on architectural ornamentation, since there is neither a building inscription nor any other inscription from that time found in the theatre. The dating for this construction phase is also supported with the statues found in the theatre. The fact that the architectural pieces of the three storeys, except for the reused blocks, can be dated to the late Antonine and early Severian period, indicates that it was then that the façade of the theatre was conceptualised and built in three storeys.
Most probably, the decoration school of Aphrodisias was responsible for the edification of the façade of the theatre in Nysa. The evidences for this are identically worked motives on the one hand, and the structure of the stone used for the blocks on the other. Furthermore, the statues and sculptural works found in the theatre exhibit a similarity of execution to the works in Aphrodisias.
On the basis of late antique inscriptions and small finds, one can say with certainty that the theatre remained in use at least until the sixth or seventh century AD, though its function in late antiquity is unknown. In the Byzantine period, no big construction activity seems to have occurred in the theatre. The extant ornamented architectural pieces do not provide any hints of reparative measures on the façade or in the theatre. There was rather a diminution of the theatre over time, and changes in its function.
Zusammenfassung
Nysa, eine der bedeutendsten Städte des antiken Kariens, liegt an der Landstraße von Aydın (dem antiken Tralleis) nach Denizli, etwa 3 km nordwestlich des heutigen Ortes Sultanhisar. Über die Gründung der Stadt berichtet Strabo, dass die drei Brüder Athymbros, Athymbrados und Hydrelos aus Lakedaimon nach Karien gekommen seien und dort drei Städte nach ihren Namen gegründet hätten. Die Vereinigung dieser drei Städte in Nysa erfolgte in der ersten Hälfte des 3. Jhs. v. Chr. durch die Seleukiden, vermutlich durch Antiochos I. Soter, den Sohn des Seleukos.
Bisherige Arbeiten brachten keine Indizien über die Existenz der Stadt vor dem 3. Jh. v. Chr. Die erhaltenen Baureste in der Stadt und die Inschriften sowie die Kleinfunde weisen darauf hin, dass Nysa von hellenistischer bis in byzantinische Zeit kontinuierlich besiedelt war. Von der Stadt sind bisher öffentliche Bauten wie das Theater, die Agora, das Buleuterion, das Stadion, das Gymnasium, die Bibliothek und die Thermen bekannt.
Das Theater von Nysa gehörte höchstwahrscheinlich zur Grundausstattung der hellenistischen Stadt und wurde in der römischen Kaiserzeit mehrmals umgebaut. Die Gesamtanlage besteht aus dem Zuschauerraum, der Orchestra, dem Proskenion und dem Bühnenhaus mit dreigeschossiger scaenae frons. Nach den Umbauten behält das Theater die griechischen Eigenschaften neben dem neugewonnenen römischen Charakter bei. Es handelt sich hier um einen kleinasiatisch-römischen Bau. Charakteristisch für die kleinasiatisch-römischen Theater ist der Gesamtgrundriss mit einem überzogenen Koilon, einem hohen Proskenion und einer geraden scaenae frons. Der Grundriss der scaenae frons mit seiner geradlinigen Wandfläche und den fünf Türen, die durch Tabernakel belebt sind, kann dem kleinasiatischen Typus zugeschrieben werden.
Die vorliegende Rekonstruktion, die anhand der erhaltenen Bauteile und in Analogie zu den publizierten Theaterfassaden Kleinasiens erstellt wurde, ist nicht nur auf die dreigeschossige scaenae frons begrenzt, sondern umfasst darüber hinaus die Fassade des Proskenions:
In der Mitte der Proskenionfassade befindet sich eine große Tür, auf deren beiden Seiten je eine kleinere Tür folgt. Es gibt keine Hinweise auf die Existenz von Nischen und Ädikulen zwischen den Türen. Dadurch behält die Rückwand eine geradlinige Wandfläche bei, die von drei Türen durchbrochen wird. Die Fassade wurde von 18 Säulen, die an den beiden Fassadenenden im Gegensatz zur Fassadenmitte verhältnismäßig kleine Joche aufweisen, gestaltet und gegliedert, wobei sie im Osten und Westen von einer Halbsäule flankiert wird.
Da die Bauglieder des ersten Geschosses zum größten Teil (ca. 90 %) und auch die Podien in situ erhalten sind, lässt sich die Anordnung der Tabernakel im ersten Geschoss mit Sicherheit rekonstruieren. Das erste Geschoss im Osten und im Westen wird jeweils von einem Nebenraum flankiert. Die Rückwand der scaenae frons ist von fünf Türen durchbrochen, die in das Bühnenhaus führen. Die Türen werden von der Mitte zur Seite hin kleiner. Über den Türen befand sich jeweils höchstwahrscheinlich eine Nische. Zwischen den Tabernakelsäulen standen die Gewandstatuen. Die Wandebene ist durch Wandpilaster gegliedert. Die Säulen des ersten Geschosses erhoben sich auf einer Sockelzone. Obwohl das erste und letzte bzw. sechste Podium breiter als die mittleren Podien ist, weisen sie schmalere Achsweiten als die mittleren auf. Alle Podien tragen eine zweifache Säulenstellung. Die Fassade war an beiden Enden je durch einen Pfeiler begrenzt, der die Fassade durch ein Gewölbe mit der Analemmamauer verband. Die Fassade des ersten Geschosses hat eine Gesamtausdehnung von 37,75 m und eine Gesamthöhe von 8,775 m (ca. 30 römische Fuß). Das Proskenion ist insgesamt ca. 7,87 m tief, worauf der Sockel der scaenae frons ca. 1,62 m vorspringt. Jedes Podium steht auf einem eigenen Fundament, das sich vor der Rückwand der scaenae fronserhob. Die Säulen des ersten Geschosses standen auf einer Sockelzone, die aus Podienbasis, Dionysosfries und Podium-Gesimsblock zusammengesetzt war. Auf den Podium-Gesimsblöcken standen die attischen Basen, worauf die unkannelierten Säulen mit korinthischen Kapitellen ruhten. Über den Säulen folgte das Gebälk mit Dreifaszienarchitrav, Rankenfries und Konsolengesims. Der Platz zwischen den Gebälken der nebeneinander stehenden Tabernakel blieb offen. Außerdem besaß das Gebälk des ersten Geschosses keinen Giebel.
Über dem ersten Geschoss erhob sich ein weiteres Geschoss in kompositer Ordnung. Sein Grundriss folgt dem des ersten Geschosses. Das zweite Geschoss wiederholt die Achsengliederung des ersten Geschosses, wobei die Achsweite der Säulen des zweiten Geschosses ca. 20 cm breiter als die des ersten Geschosses sind. Die Säulenordnung des zweiten Geschosses ruhte auf einer Sockelzone, die aus Sockel und Sockelprofil bestand. Die unkannelierten und monolithischen Säulen ruhten auf attischen Basen und besaßen Kompositkapitelle. Darauf erhob sich das Gebälk, das aus Dreifaszienarchitrav mit Rankenfries und Konsolengeison bestand. Der Dreifaszienarchitrav ist mit dem folgenden Rankenfries – wenn sie eine Zweitverwendung aufweisen – aus einem Block gearbeitet.
Die Rekonstruktion der Fassade des Theaters von Nysa weist darauf hin, dass die Tabernakel in den einzelnen Geschossen nicht gegeneinander versetzt waren, sondern unmittelbar übereinander gestanden haben müssen wie bei der scaenae frons des Theaters von Aspendos. Das Gebälk lief ohne Unterbrechung bis zu den Flügelbauten fort und war wiederum über dem Opferfries verkröpft. Die Tabernakel waren mit unterschiedlichen Giebeltypen bekrönt, deren Ordnung durch die Eigenschaften und die Fundlage der Blöcke bestimmt werden konnte. Die Mitte der Fassade war durch einen großen gesprengten Dreieckgiebel, der sich über den zwei Säulenpaaren des Tabernakels III und IV erstreckte, verkröpft. Die seitlichen Tabernakel I, II, V und VI wurden abwechselnd jeweils mit Dreieck- und mit Segmentgiebel bekrönt. Die Gesamthöhe des ersten Geschosses betrug 5,94 m (ca. 20 römische Fuß) von der Oberseite der Konsolengeisa des ersten Geschosses bis zur Oberkante des Gesimses des zweiten Geschosses, wobei die Geschosse im Höhenverhältnis 3 : 2 stehen. Für unsere Fassade bildete das Vorbild die mittelantoninische Fassade des Theaters von Aspendos: Sowohl die Säulenstellung als auch die Verköpfung sowie die Anordnung der Giebel der beiden Untergeschosse des Theaters von Nysa entsprechen einander weitgehend, wobei unsere Fassade mit ihren drei Stockwerken die Fassade des Theaters von Aspendos übertrifft.
Über dem zweiten Geschoss erhob sich ein weiteres Geschoss in korinthischer Ordnung, das zurückgesetzt ist. Aufgrund der sehr spärlichen Anhaltspunkte und der nichtausreichenden Bauteile lässt sich das dritte Geschoss nicht vollständig rekonstruieren. Die Säulenordnung des dritten Geschosses ruhte wahrscheinlich auf einer niedrigen Sockelzone, von der sich bisher allerdings keine Fragmente fanden.
Die unkannelierten und monolithischen Säulenschaft standen vermutlich auf attischen Basen und besaßen korinthische Kapitelle. Darauf erhob sich das Gebälk, das vermutlich aus Zweifaszienarchitrav mit Rankenfries und Pfeifengesims bestand. Die Achsengliederung bzw. die Achsweite der unteren Geschosse und die Gliederung der Wandebene wiederholten sich höchstwahrscheinlich im dritten Geschoss. Die Höhe des dritten Geschosses beträgt von der Oberkante des Giebels bis zur Oberkante der letzten Sitzstufe der oberen Cavea wahrscheinlich ca. 5 m. Die Gesamthöhe der Fassade von ca. 24,59 m ergibt sich durch die Addition der Höhenmaße der drei Geschosse und des Proskenions (HProskenion 2,53 + HErstes Geschoss 8,77 + HZweites Geschoss 8,44 + HDrittes Geschoss 4,85 m).
Die Untersuchungen über die stilistischen Analyse des Baudekors belegen drei Bauphasen des Theaters: Die erste Bauphase des Theaters fällt anhand der Profilabfolge und Ornamentik der Bauteile sowie aufgrund der Inschriften in die späthellenistisch-frühaugusteische Zeit bzw. in die 2. Hälfte des 1. Jhs. v. Chr. Darüberhinaus unterstützt auch die literarische Erwähnung von Strabo (64/63 v. Chr.- 20 n. Chr.) diese Datierung. Diese Phase bezieht sich auf die Erweiterung der Gesamtanlage mit der Cavea und dem Bühnenhaus.
Die zwei weiteren Bauphasen des Theaters folgten im 2. Jh. n. Chr. und sind nur mit dem Bühnenhaus bzw. der scaenae fronsund der Proskenionfassade zusammenzubringen.
Die zweite Bauphase der vermutlich noch zweistöckigen Fassade ist nur anhand der ornamentierten Bauteile in hadrianische Zeit, nämlich frühestens in die 20er, spätestens in die 30er Jahre des 2. Jhs. n. Chr. zu datieren. Ob die Errichtung der Theaterfassade mit dem bevorstehenden Kaiserbesuch in Zusammenhang stand, lässt sich nicht feststellen. Auch diese Fassade ist mit dem jetzigen Grabungszustand nicht rekonstruierbar.
Die dritte Bauphase der Fassade ist anhand des stilistischen Vergleichs der Bauornamentik in die spätantoninisch-frühseverische Zeit (180 bis 200 n. Chr.) zu setzen. Die Tatsache, dass die Bauteile aus hadrianischer Zeit für die Zweitverwendung umgearbeitet und meist neu verziert wurden sowie eine übereinstimmende Ornamentik mit der dritten Bauphase in spätantoninisch-frühseverische Zeit aufweisen, zeigt eindeutig, dass die hadrianische Fassade aus irgendeinem Grund Schäden erlitten haben oder eingestürzt sein muß. Dabei spielte vermutlich das Erdbeben im Jahr 178 n. Chr. eine große Rolle, obwohl es sich inschriftlich nicht in Nysa am Mäander nachweisen lässt. Diese Datierung beruht nur auf der Bauornamentik, da weder eine Bauinschrift noch eine andere Inschrift dieser Zeit aus dem Theater vorhanden ist. Diese Bauphase wird auch von den im Theater gefundenen Statuen unterstützt. Aus dieser Zeit stammen höchstwahrscheinlich auch die Podienfriese des Theaters. Die Tatsache, dass die Bauteile von den drei Geschossen, abgesehen von den wiederverwendeten Blöcken, in die spätantoninisch-frühseverische Zeit zu datieren sind, deutet darauf hin, dass die Fassade des Theaters in dieser Zeit dreistöckig konzipiert und aufgebaut wurde.
Für die Erbauung der Fassade des Theaters von Nysa war höchstwahrscheinlich die Dekorationsschule von Aphrodisias verantwortlich. Indizien dafür sind einerseits die identisch ausgearbeiteten Motive und andererseits der Aufbau der Steinschnitte der Blöcke. Darüberhinaus weisen die im Theater gefundenen Statuen bzw. Werke der Plastik eine ähnliche Ausführung wie bei Werken in Aphrodisias auf.
Anhand der spätantiken Inschriften und der Kleinfunde lässt sich sicher sagen, dass das Theater mindestens bis zum 6./7. Jh. n. Chr. in Betrieb war, sein Verwendungszweck jedoch nicht bekannt ist. In byzantinischer Zeit scheint keine große Bautätigkeit im Theater geherrscht zu haben. Die erhaltenen ornamentierten Bauteile erlauben nicht, Reparaturmaßnahmen an der Fassade oder im Theater zu belegen. Es handelt sich eher um die Zeit entsprechende Verkleinerungen des Theaters und um Funktionsveränderungen.
Karia bölgesinin önemli kentlerinden biri olan Nysa, Aydın – Denizli devlet karayolu üzerindeki Sultanhisar İlçesi’nin 3 km kuzeybatısında yer almaktadır. Sultan-hisar’dan Nysa antik kentine devam eden asfalt yol, yaklaşık 10.000 kişilik antik tiyatronun önünde sona erer. Tiyatro, antik şehrin merkezinde, iki köprü arasında kalan alanda yer alır. Büyük ölçüde arazinin doğal eğimine uydurulmuş olan yapının kanatları, harçlı tonozlar üzerine inşa edilmiştir. Bu alan Grek tiyatro inşası için gerekli olan uygun topografyaya ve klima özelliklerine sahiptir.
Nysa’da ilk kazılar, Alman araştırmacılar tarafından 1907–1909 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. 1920’li yıllarda bu kazıları Yunanlı arkeologların çalışmaları izlemiştir. Tiyatroya ait sahne binası, her iki çalışmada da ele alınmamıştır. Tiyatrodaki asıl kazı çalışmaları, Aydın Müze Müdürlüğünce 1982–1986 yılları arasında gerçekleştiril-miştir. Bu çalışmalarda yapı büyük oranda açığa çıkartıl-mıştır.
1990 yılından itibaren Nysa’daki yeni dönem kazıları, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Vedat İdil tarafından sürdürülmektedir. Bu kitabın yazarı tarafından 1998 yılında doktora tezi olarak tiyatroda başlatılan çalışmalar, 2004 yılında büyük ölçüde tamamlanmıştır. Öncelikli olarak orkestra, proskenion ve tiyatro dışında yer alan mimari bloklar kataloglanmıştır. Daha sonra hem sahne binası içerisinde (K1, R1 ve R5 açmaları) hem de hyposkenion’da (H1-H9 Açmaları) kazı ve restorasyon çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Özellikle hyposkenion koridorunda sürdürülen çalışmalarda scaenae frons’a ait yüzlerce mimari blok gün ışığına çıkarılmıştır. Bu bloklar, hem yapıda kullanım yerlerine hem de süslemelerine göre sınıflandırılmışlardır. 1998-2004 yılları arasında yürütülen çalışmalarda toplam 710 adet mimari blok envanter-lenmiştir. Bunlardan 50’si proskenion cephesine, 337’si 1. kata, 167’si 2. kata ve 28’i 3. kata aittir. Bunların dışında rekonstrüksiyonu yapılan cepheye ait olmayan 84 adet mimari blok tespit edilmiştir. Mimari bloklar dışında cepheye ait heykeltıraşlık eserleri ile heykel kaideleri de ele geçmiştir.
Tiyatro olarak tanımlanan yapı, cavea, orkestra, proskenion ve üç katlı scaenae frons ile birlikte sahne binasından oluşmaktadır. Yaklaşık 73 x 99 m’lik bir alanı kaplayan tiyatro, tepenin güney yamacına inşa edilmiştir. Üç katlı sahne binası ve cephesi (scaenae frons) cavea’yı güney taraftan sınırlar ve böylelikle Menderes Ovası’na bakışı engeller.
Güneye dönük inşa edilen cavea yaklaşık 22 m yüksek-liğindedir. İçiçe geçmiş daireler halinde yerleştirilmiş olan oturma sıraları iki diazoma ile üç bölüme ayrılmıştır. Önce 1,65 m genişliğinde 1,90 m yüksekliğindeki gerçek diazoma, cavea’yı iki eşit parçaya böler. Alt cavea yalancı diazoma ile tekrar iki parçaya bölünür. İlk diazoma oldukça küçüktür. Alt cavea 10 merdiven sırası ile 9 bölüme (kerkides), üst cavea 17 merdiven sırası ile 16 bölüme ayrılmıştır. Bugün alt cavea’da 11, ortada 12 ve üst cavea’da 25, toplam 48 oturma sırası sayılabilmektedir. Benzer dağılımlı örnekleri Efes, Milet, Tralleis, Prusias ad Hypium, Kibyra ve Myra tiyatrolarında görmekteyiz.
Nysa Tiyatrosu’nun planı yarım daireyi toplam 12° aşmaktadır. Bu yüzden yarım daire planlı, Roma tiyatro-sundan ayrılmaktadır. Büyük ihtimalle cavea, sahne bina-sından tamamen ayrı inşa edilmişti ve her iki yapı arasında herhangi bir mimari bağlantı bulunmamaktaydı. İki katlı inşa edilen ve daha sonra üç kata çıkarılan scaenae frons ile sahne binası M.S. 2. yüzyılda yenilendiğinde, sahne binasının yan mekânlarıyla analemma duvarı arasında organik olmasa da bir bağlantı kurulmuştur. Nysa Tiyatrosu olasılıkla kentin Hellenistik Dönemi’nin, agora, gymnasium, bouleuterion gibi temel yapılarından birisiydi. Erken İmparatorluk Dönemi’nde büyük oranda değişikliğe uğratıl-mıştır. Bu yüzden Nysa Tiyatrosu, birçok Anadolu tiyatrosu gibi, Grek özelliklerini Roma özellikleriyle birlikte taşımak-tadır. Roma İmparatorluk Dönemi’nde Anadolu tiyatroları, kendilerine has bir yapı formuna sahiptirler. Bu form, Hellenistik ögelerle Roma-Batı ögelerinin birleşmesiyle ortaya çıkmıştır. Burada plan bakımından söz konusu olan Anadolu-Roma tipi tiyatrodur. Bu tiyatroların genel özelliği, yarım daireyi aşan bir cavea (koilon), yüksek bir proskenion ve düz planlı scaenae frons’tur.
Orkestra ve sahne binası arasındaki ölçüsel karşılaş-tırma, Vitruvius’un ne Yunan ne de Roma tiyatrosu için ön görmüş olduğu kurallara uyar. Bu yüzden Nysa Tiyat-rosu’nda Vitruvius’un kuralları geçerli değildir. Anadolu tiyatrolarının proskenion yüksekliği 8 ile 10 Roma Ayağı (ca. 2,35 m-2,94 m) arasında değişmektedir. Anadolu tiyatroları bu özelliği Roma İmparatorluk Dönemi’nde de korurlar. Nysa Tiyatrosu 8,6 ayak proskenion yüksekliğiyle (yaklaşık 2,53 m), Vitruvius’un Roma tiyatrosu proskenion yüksekliği için belirttiği 5 ayaktan (1,47 m) büyüktür. Dolayısıyla Nysa Tiyatrosu proskenion yüksekliğiyle de Anadolu tipi tiyatrolar arasında yerini alır.
2,53 m yüksekliğinde ve 7,30 m derinliğindeki proske-nion, doğu-batı yönünde 26,50 m cephe uzunluğuna sahiptir. Prosekenion harçlı taş örgüden oluşan tonozlarla inşa edilmiştir. Podyum temeli ile hyposkenion tonozu arasında yaklaşık 1,5 m’lik bir koridor – açıklık mevcuttur. Bu açıklık tuğla düz kemerle geçilmiştir. Böylece proske-nion’un alt yapısı olan hyposkenion ile sahne binası arasında bağlantı sağlanmıştır. Benzer örneği Hierapolis (Pamukkale) Tiyatrosu’nda görmekteyiz. Proskenion’un ön duvarı olasılıkla üç kapı ile hyposkenion’a açılmaktadır. Bunlardan sadece orta kapı orijinal açıklığını hala korumaktadır.
38 m uzunluğunda ve 10 m derinliğindeki sahne binası, bodrum katı olarak adlandırabileceğimiz bir alt yapı üzerinde yükselmektedir. Doğu ve batı uçlarda yer alan mekânlarla cavea’ya bağlanmaktadır. Bu yan odalar da hesaba katılığında sahne binasının uzunluğu 50 metreye, derinliği ise 15 metreye ulaşır. Sahne binası dış duvarı, opus incertum’dan (harçlı taş örgü) oluşturulmuş olmakla birlikte, binanın köşeleri büyük konglomera bloklardan inşa edilmiştir. Buna karşılık, 5 kapı ile bölünmüş olan sahne binası ön duvarı opus mixtum tekniğinde yapılmıştır.
Scaenae frons, sahne binasının önünde proskenion üzerinde yükselen üç katlı bir cephe mimarisine sahipti. In situ korunmuş olan 6 adet podyum, yaklaşık 1,62 m kadar proskenion üzerine taşmakta ve her birisinin üzerinde ikişer adet sütun yükselmekteydi. Proskenion’un doğu ve batısındaki birer adet kaide, cephe – cavea bağlantısının bir kemerle olabileceğini göstermektedir. Nysa Tiyatrosu scaenae frons’u, 5 kapıyla bölünen sahne binası ön duvarı boyunca düz devam eden bir plana sahiptir. Bu özelliğiyle Nysa Tiyatrosu scaenae frons’u Anadolu tipi scaenae frons grubuna girer.
REKONSTRÜKSİYON
Proskenion
Proskenion cephesinin rekonstrüksiyonu, in situ korunan kalıntılar yardımıyla mümkündür. Orkestradaki mimari blokların tiyatro dışına taşınmasıyla proskenion cephesine ait 4 adet in situ attik kaide ortaya çıkmıştır. Ayrıca cephenin rekonstrüksiyonunda kaidelerin üzerine oturduğu mermer döşeme kaplamalar önemli yer tutar. Bu mermer plaka ve attik kaideler, hem proskenion cephesinin yüksekliğini, hem de cephe sütunlarının birbirlerine olan mesafelerini (inter aksial) hesaplamayı mümkün kılar. Üç kapı ile hyposkenion’a açılan proskenion cephesini toplam 18 sütun süslemekteydi. Sütun aksları arasındaki mesafelerin her iki kenardan ortaya doğru arttığı tespit edilmiştir.
Cepheye ait bir adet tam sütun ve bir adet yarım sütun plaster korunmuştur. Bu buluntular sayesinde proskenion sütun yüksekliği hesaplanabilmiştir. Cepheye ait olabilecek, ne bir başlık ne de bir başlık parçası ele geçmiştir. Ölçüsel hesaplamaya göre başlık yüksekliği yaklaşık 26 cm olmalıdır. Bu yüzden proskenion cephesi ya korinth ya da kompozit başlıklara sahip olmalıdır. Eğer scaenae frons katları arasın-daki düzen değişimi göz önünde tutulursa, proskenion’da Hierapolis Tiyatrosu’nda olduğu gibi kompozit başlıklar söz konusu olabilir.
Yivsiz ve birçok tamburdan oluşan kompozit başlıklı sütunlar attik kaideler üzerinde yükselmekte ve çok süslü bir üst yapıyı taşımaktaydı. Üst yapı, iki faskialı bir arşitravfriz ve diş sırası-kornişten oluşmaktaydı.
In situ kaidelerin konumlarına ve arşitravfriz ile kornişlerin formuna göre proskenion cephesinin düz arka duvar boyunca uzandığını söylemek mümkündür. Üst yapı girinti ve çıkıntı yapmaz. Korunma durumu, sütunlar arasındaki olası nişlerin tespitini mümkün kılmaz. Böylece üç kapıyla bölünen proskenion cephesinin arka duvarı, düz bir yapı olma özelliği gösterir.
Birinci Kat
Scaenae frons’un arka duvarı yaklaşık 4 m yüksekliğe kadar korunmuştur. Bu duvar önünde, üzerinde cephe mimarisi yükselen 6 adet podyum bulunmaktadır. 1. kata ait çok sayıda mimari blok tespit edilmiştir. Hem bu mimari bloklar hem de in situ podyumlar sayesinde, sahne binası cephesinin rekonstrüksiyonu yapılabilmiştir.
Her podyum, büyük dikdörtgen bloklardan oluşturul-muş yaklaşık 3 m yüksekliğindeki bir alt yapı üzerine oturmaktadır. Podyumlar kaide, friz plakaları ve bitiş profilinden (yani kornişten) oluşmaktadır. Podyumlar bitiş profilleri hariç, in situ korunduğu için birinci katın rekonstrüksiyonu bu profillerden itibaren başlamaktadır. Kornişler üzerindeki kare yataklar/yuvalar, attik kaideler için hazırlanmış olmalıdır. Bu yüzden her podyum korniş sırası üzerinde ikişer adet attik kaide yer almalıydı. Yani her podyum üzerinde ikişer sütun yükselmekteydi. Attik kaideler üzerinde yükselen yivsiz monolit sütunlar korinth başlıkları taşımaktaydı. Başlıklar üzerinde üç faskialı bir arşitrav, ranke frizi ve konsollu-geisondan oluşan bir üst yapı yükselmekteydi.
Aedikulalar arkasında kalan arka duvar, plaster ve nişlerle süslenmiş olmalıdır. Plasterler önde yer alan sütunlarla aynı düzene sahiptir. Özellikle kapı söveleri, lentoları ve kornişleri ince işçilikleriyle öne çıkar. Cephede yer alan her iki sütun arasında birer giyimli kadın heykeli durmaktaydı. Söz konusu heykeller ideal figürleri temsil etmektedir.
1. kata ait tam bir sütun gövdesi korunmamasına rağmen, 6. podyum önünde üç parça halinde bulunan bir sütun çalışmalarımızda eksiksiz birleştirilebilmiştir. Böylelikle 1. kat sütun yüksekliği kesin olarak tespit edilmiştir. Sütun yüksekliği kaide ve başlık dâhil olmak üzere 5,55 m’dir (YKaide 32 cm + YSütun Gövdesi 460 cm + YBaşlık 63,5 cm). Bu yükseklik yaklaşık olarak 10 alt çapa eşittir. Bu uygulama, Efes’deki Celsus Kütüphanesi ve Hadrian Kapısı sütunlarında da görülür.
Üst yapı 1,305 m yüksekliğindedir (YArşitrav 47,5 cm + YFriz 35 cm + YKorniş 48 cm). Bu ölçülere 1,89 m yüksek-liğindeki podyumlar eklendiğinde 1. katın toplam yüksekliği 8,75 m ye ulaşır. Bu ölçü yaklaşık 30 Roma ayağına eşittir. 1. katta ulaşılan yükseklik ile (8,75 m), Aspendos Tiyatrosu scaenae frons’u 1. kat yüksekliği (8,79 m) arasında sadece 4 cm fark vardır.
İkinci Kat
1. Kat üzerinde kompozit düzenli ikinci kat yükselmektedir. Bu katın rekonstrüksiyonu, çok az veriye sahip olunmasına rağmen mümkündür. Ne in situ korunmuş yapı bölümleri ne de yeterli sayıda mimari blok ele geçmiştir. Bu kat, ilk katın temel planını ve cephe bölümlendirmesini yani aedikula mimarisini takip eder. İkinci kat sütunları, ilk kat sütunları üzerine oturmalarına rağmen bunların aks uzunlukları yaklaşık 20 cm daha fazladır. Bu durum, 2. kata ait sadece bir cephe arşitravı korunduğu için en azından bir aedikulada söz konusudur. Arka duvar yüzeyi, 1. katta olduğu gibi kapılar, plasterler ve nişlerle süslenmiş olmalıdır.
2. kat sütunları, kaide ve kaide kornişlerinden oluşan alçak bir altlık üzerinde yükselmekteydi. Hem 1. kat konsollu-geisonları üzerinde, hem de ikinci kat kaide kornişleri üzerindeki yuvalar/yataklar, burada bir altlığın (kaidenin) varlığını açıkça göstermektedir. Böyle bir altlığı Aspendos Tiyatrosu ikinci katında da görmekteyiz. Her iki tiyatroda bu yükseklikler eşittir.
Yivsiz yekpare kompozit başlıklı sütunlar attik kaideler üzerinde yükselmekteydi. Başlıklar üzerinde üç faskialı arşitrav-friz ve konsollu-geisondan oluşan bir üst yapı bulunmaktaydı. Arşitrav ve ranke friz blokları, eğer ikinci defa kullanılmışlarsa, aynı bloktan yapılmıştır. Biçimlen-dirilen yeni arşitravlar rankelerden ayrı oluşturulmuştur. Arka yüzlerinde ikinci kullanım izleri görülmektedir.
İkinci kata ait sadece bir cephe arşitravı korunmuştur. Bu arşitravın kesim biçimi 1. kat cephe arşitravlarınınkinden farklıdır. Bu arşitrav hem 2. katın tamamındaki arşitrav düzenini ve hem de 2. kat sütunlarının yerleştirilme biçimlerini mümkün kılar. 2. kat sütunları 1. kat sütunları üzerine Celsus Kütüphanesi’nde olduğu gibi çapraz değil Aspendos ve Efes Tiyatrolarında olduğu gibi doğrudan doğruya oturmaktadır.
Aedikulalar farklı formdaki alınlıklarla bitirilmişlerdir. Bu katta, yarım yuvarlak (segment) ve üçgen alınlık söz konusudur. Büyük bir üçgen alınlık, Aspendos Tiyatrosunda olduğu gibi, ortada yer alan III. ve IV. aedikulaları birbir-lerine bağlar. Her iki yanda yer alan aedikulaların alınlıkları (I., II., V. ve VI.) üçgen ve yarım yuvarlak (segment) olarak değişmektedir. Vazo formlu akroterler, Aphrodisias Tiyatrosu’nda olduğu gibi alınlık köşelerini süslemiş olmalıdır.
İkinci kat sütun yüksekliği, birinci kat sütun yük-sekliğinin alt çapa oranından (yani 1 : 10) hesaplanabil-mektedir. 10 alt çapa eşit olan sütun yüksekliği kaide ve başlık dahil olmak üzere 4,455 m’dir (YKaide 29 cm + YSütun Gövdesi 360 cm + YBaşlık 56,5 cm). Arşitravfriz ve konsollu-geisondan oluşan üst yapı 92 cm yüksekliğindedir (YArşitravfriz 67 cm + YKorniş 25 cm). 59 cm’lik altlığın yüksekliği de bu ölçülere eklendiğinde ikinci katın toplam yüksekliği 5,965 m’dir (yaklaşık 20 Roma ayağı). Her iki katın toplam yüksekliği 14,71 m dir (yaklaşık 50 Roma Ayağı). Bu durumda katlar arası yükseklik oranı 3 : 2 olur. Yaklaşık 2,5 m yüksekliğindeki alınlık eklendiğinde ikinci katın toplam yüksekliği 8,465 m’ye ve her iki katın toplam yüksekliği 17,21 m’ye ulaşır (yaklaşık 58 Roma ayağı).
Üçüncü Kat
Diğer iki kata oranla, 3. katın rekonstrüksiyonu, korunan blokların azlığından dolayı güçtür. Bu yüzden çok kesin bir rekonstrüksiyon önerisi sunmak zordur.
İkinci kat üzerinde arka duvar üzerine çekilmiş korint düzeninde üçüncü bir kat yükselir. Bu kat doğrudan doğruya ikinci kat aedikulaları üzerinde değil, aksine Efes ve Perge Tiyatroları’nda olduğu gibi arka duvar üzerine oturmaktadır. 3. katın temel planı, alt katların temel planını izler. Aynı şekilde cephedeki sütun düzeni, alt katların tekrarıdır. Arka duvar yüzeyi de alt katlarda olduğu gibi plaster, nişler ve kapılarla süslenmiş olmalıdır. Altlık-kaide ve korinth düzenindeki plaster başlıklar bunu ispatla-maktadır. Efes ve Perge Tiyatroları’nda olduğu gibi, 3. kat sütunları da 2. kat sütunlarına benzer alçak bir altlık üzerinde yükseliyor olmalıydı.
Yivsiz yekpare korinth başlıklı sütun gövdeleri, büyük olasılıkla attik kaideler üzerinde yükselmekteydi. Bunun üzerine olasılıkla iki faskialı bir arşitravfriz ve bir kornişten oluşan üst yapı oturmaktaydı. Bu üst yapıya ait ne bir arşitrav ne de arşitrav parçası korunmuştur. Korunmuş olan kornişler yardımıyla 3. kat korniş düzeni oluşturulabilmiştir. Düzen alt katların tekrarıdır. Milet Tiyatrosu’nda olduğu gibi 3. kat alınlığa sahip değildir.
Sütun yüksekliği 2. katta olduğu gibi, alt çapın yüksekliğe oranından (1 : 10) yaklaşık olarak 3,90 m olarak hesaplanmıştır (YKaide 23 cm + YSütun Gövdesi 317 cm + YBaşlık 50 cm). Bu yüksekliğe yaklaşık 25 cm altlık yüksekliği eklenmelidir. Arşitravın korunmamasından dolayı üst yapı yüksekliği hesaplanamamıştır. 3. katın yüksekliği (en üst oturma basamağına kadar) yaklaşık 4,88 m olmalıdır. Buna göre cephenin toplam yüksekliği 24,62 m’ye ulaşır (YProskenion 2,53 + Y1. Kat 8,75 + Y2. Kat 8,46 + Y3. Kat 4,88 m). Sonuç olarak Aspendos Tiyatrosu cephesinin, Nysa Tiyatrosu cephesine örnek oluşturduğu söylenebilir.
TARİHLEME
Daria de Bernardi Ferrero, Anadolu tiyatroları üzerine yazmış olduğu kitapta, Nysa Tiyatrosu caveasını yapı formundan dolayı M.S. 1. yüzyılın ikinci çeyreğine (M.S. 25–50) ve scaenae frons’u yapı süsleri yardımıyla M.S. 200 yıllarına tarihlemiştir. L. Vandeput, 1997 yılındaki Anadolu yapı süsleri ile ilgili yayınında Bernardi Ferrero’nun tarihlemelerini kabullenmiş gözükmektedir.
Çok zengin işlemeli mimari bloklar stilistik açıdan incelendiğinde zamansal olarak birbirlerinden ayrılmak-tadırlar. Tiyatroda bulunan bu işlemeli blokların hemen hemen hepsi ya scaenae fronsa ya da proskenion’a aittir. Proskenion’un yapı yazıtı parçalar halinde korunmuş olsa da yapıyı kesin tarihlemede yardımcı olamamaktadır. Çünkü imparator ismi eksiktir. Yazıtta adı geçen Asiarx Kudvrow ilk kez karşımıza çıktığı için görev süresi henüz bilinmemektedir.
Tiyatro’da bulunan mimari yapı elemanları, yazıtlar ve heykeltıraşlık eserleri yüzyıllara göre aşağıdaki gibi dağılırlar.
M.Ö. 1. Yüzyıla Tarihlenen Yapı Süsleri (Geç Hellenistik-Erken Augustus Dönemi)
1999 yılından itibaren sürdürülen kazılarda üç adet heykel kaidesi, iki adet korniş ve triglif-metop frizi bu döneme tarihlendirilebilirler. Coğrafyacı Strabon’un Nysa’daki tiyatrodan bahsetmesi ve M.Ö. 50 yıllarına tarihlenen bir yazıtın tiyatro ile ilişkili olması, hem de yukarıda söz konusu olan blokların bu döneme tarihlen-mesi, tiyatronun en azından Geç Hellenistik Dönem’de var olduğunu göstermektedir. Bu dönemde Nysa’nın Roma ile ilişkilerinin iyi olduğu bilinmektedir. Bu iyi ilişkiler, Nysa’daki büyük yapı faaliyetlerini (agora, bouleuterion ve tiyatro) mümkün kılmış olmalıdır.
M.S. 2. yüzyılın İlk Yarısına Tarihlenen Yapı Süsleri (Trajan-Hadrian Dönemi, M.S. 100-140)
Bu dönem stili gösteren yapı elamanları ikinci kez işlenerek her cephe katında tekrar kullanılmıştır. Bu yüzden yapının genelinde homojen bir kullanım göstermezler. Özellikle porta regia söveleri ile arşitavfrizler bu dönemin karakteristik özelliklerini taşırlar. Söz konusu mimari elemanlar en erken M.S. 120’li en geç ise 130’lu yıllara tarihlendirilebilirler. Yapının Hadrian Dönemi evresine ait olmalıdırlar. Scaenae frons inşaatının İmparator Hadrian’ın kenti ziyareti ile ilgili olup olmadığı bilinmemektedir. Hadrian’ın Anadolu’yu ikinci ziyaretinde (M.S. 129) Efes, Magnesia, Tralleis ve Laodikeia üzerinden doğuya seyahat ettiği bilinmektedir. Hadrian’ın bu seyahati sırasında Nysa’ya uğradığını ispatlayacak bir belge henüz bilinme-mektedir. Elimizde yazılı belge olmamasına rağmen bu olasıdır. Bu cephenin rekonstrüksiyonunu yapabilmek korunan malzemenin azlığından dolayı mümkün değildir. Önemli bir özellik, Hadrian Dönemi yapı elemanlarının tekrar işlenerek, ikinci kez Geç Antonin-Erken Severuslar Dönemi’nde kullanılmış olmasıdır. İkinci kez kullanılan mimari elemanların bezemeleri Geç Antonin-Erken Severuslar Dönemi bezemelerinden çok farklıdırlar ve her iki dönem bezemeleri aynı blok üzerinde görülmektedir. Bu da Hadrian Dönemi cephesinin herhangi bir nedenle, büyük olasılıkla depremle yıkıldığını ve hemen yeniden yapılmaya başlandığını göstermektedir. M.S. 139, 155 ve 178 depremlerinin Batı Anadolu’daki birçok şehirde büyük zararlara yol açtığı bilinmektedir. M.S. 178 depreminin verdiği tahribat hem Smyrna hem de Milet’te tespit edilmiştir. Nysa her iki şehir arasında yer aldığı için, bu depremde zarar görmüş olmalıdır.
M.S. 2. Yüzyılın Sonu M.S. 3. Yüzyılın Başına Tarihlenen Yapı Süsleri (Geç Antonin-Erken Severuslar Dönemi, M.S. 180-200)
Mimari süslemelerin hem motifsel hem de stilistik açıdan benzerlerini Aphrodisias’ta görmekteyiz. Bu aynı zamanda, heykeltıraşlık eserleri için de geçerlidir. Bunun dışında cephe arşitravlarının kesim biçiminin benzer örneklerine sadece Aphrodisias’ta rastlanmaktadır. Dolayısıyla Nysa Tiyatrosu scaenae frons’unu, Aphrodisias mimari dekorasyon okulunun yapmış olması çok muhtemeldir.
Bizans Dönemi’nde tiyatroda büyük yapı faaliyetlerinin olmadığını söylemek mümkündür. Bu dönemde scaenae frons kapıları duvar örülerek daraltılmış, sahneden orkestraya inişi sağlayan proskenion cephesine ait bloklarla çift taraflı bir merdiven inşa edilmiştir. Hyposkenion’da bulunan I. Iustinianus’a (M.S. 541/42) ait bir sikke ve geç dönem yazıtları, yapının M.S. 6. yüzyıl sonu 7. yüzyıl başına kadar tiyatro amaçlı olmasa da kullanılmış olduğunu göstermektedir.
Buna göre yapı süsleri yardımıyla Nysa Tiyatrosu’nun yapım evreleri aşağıdaki gibidir:
I. Yapı Evresi
•
Cavea’nın İnşası:
Geç Hellenistik-Erken Augustus Dönemi (M.Ö. 1. yy’ın 2. yarısı)
II. Yapı Evresi
•
Proskenion cephesiyle iki katlı scaenae frons’un inşası:
Hadrian Dönemi (M.S. 120-140)
III. Yapı Evresi
•
Üç katlı scaenae frons’un inşası:
Geç Antonin-Erken Severuslar Dönemi (M.S. 180-200)
Bizans Dönemi değişiklikleri:
M.S. 6 / 7. yy.