Türkçede ünlü uzunluğunun Katı ZÜ kuramı çerçevesinde çözümlemesi

Creative Commons License

Börtlü G., Uzun İ. P.

İSTANBUL ÜNIVERSITESI EDEBIYAT FAKÜLTESI TÜRK DILI VE EDEBIYATI DERGISI (TÜDED), cilt.65, sa.2, ss.324-336, 2025 (ESCI)

Özet

Açık seslem içerisinde uzun olan ünlülerin, kapalı seslemde kısa olarak yüzeye çıkması dünya dillerinde sıkça görülen bir durumdur. Kapalı seslem kısalması adı verilen bu durumun gözlemlendiği dillerden biri de Türkçedir. Katı ZÜ kuramı çerçevesinde bir ünlünün kapalı seslem içerisinde bulunması, bir sonraki çekirdeğin boş olduğu anlamına gelmektedir. Bu boş çekirdeğin yetkilendirme gücü bulunmadığından ünlü uzunluğuna neden olamamaktadır. Sözü edilen boş çekirdek, sözcük sonunda kapalı seslem bulunduran bir yapıda son boş çekirdek (SBÇ) olarak adlandırılmaktadır. RT# ünsüz kümelerini bulunduran sarp, ters, alt vb. sözcüklerin varlığı, ünsüz kümelerinin arasındaki boş çekirdeklerin yönetilmesi gerektiğinden, Türkçede SBÇ’nin yönetim gücünün bulunduğunu göstermektedir. Yönetim gücü olan SBÇ’nin kuramsal olarak yetkilendirme gücü de olması gerekmektedir. Yetkilendirme gücü bulunan SBÇ’den dolayı yüzeyde *zamaːn yapısının ortaya çıkması beklenebilir, ancak Türkçede ünlü uzunluğunu yalnızca ezgisel olarak dolu bir çekirdeğin, diğer bir deyişle, bir ünlünün yetkilendirebildiği anlaşılmaktadır (zaman ~ zamaːnɨ). Türkçede diğer bir uzun ünlü türü, kapalı ya da açık seslemde herhangi bir değişkenlik göstermeyip hep uzun olarak yüzeye çıkan ünlülerdir. Bu ünlülerin uzun olmasının nedeni, uzun ünlünün başının kendi tamlayıcısını yetkilendirmesidir.

It is a common crosslinguistic phenomenon that long vowels within an open syllable surface as short within a closed syllable. Turkish is one of the languages where this phenomenon, called closed syllable shortening, is observed. Within the framework of Strict CV theory, if a vowel is in a closed syllable, it means that the next nucleus is empty. As this nucleus has no licensing power, it is not able to lead to vowel length. This empty nucleus is called final empty nucleus (FEN) in a structure where there is a closed syllable word-finally. The existence of the words with RT# consonant clusters such as sarp, ters, alt etc. shows that FEN in Turkish can govern since the empty nuclei between the consonant clusters must be governed. Theoretically, if FEN has governing power, then it also has licensing power. Due to FEN having licensing power, the structure *zamaːn may be expected on the surface; however, it is understood that Turkish vowel length can only be licensed by a melodically full nucleus, i.e., a vowel (zaman ~ zamaːnɨ). Another type of long vowels in Turkish is those which do not alternate within open or closed syllables and always surface as long. The reason why these vowels are long is because the head of the long vowels licenses their own complement.