Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2016
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: NERMİN ÇAKMAK
Danışman: OYA GÜRDAL
Özet:Bilgi arama ile ilgili çalışmalar, 1980’lerin ortasına kadar geleneksel tarzda üretilirken, başka bir deyişle bilgi aramaya bireyden bağımsız sistem açısından odaklanılırken; 1980’lerin ortasından sonra bilgi arama ile ilgili çalışmalar boyut değiştirmiş ve yeni yönelimlerin olduğu bir döneme girilmiştir. Bu dönemde odak doğrudan bireyin kendisi olmuştur. Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişme, bilgi arama çalışmalarında bireylere odaklanmanın önemini daha da artırmıştır.Bilgi arama ile ilgili çalışmaları en genel biçimde, bilgi gereksinimi, bilgi arama davranışı ve bilgiyi kullanma; bilgi erişim ve doğrudan bireyin içsel süreçlerine odaklanılan bilgi arama süreçleri olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. İlk iki grupta yer alan araştırmalarda ağırlıklı olarak bilgi gereksinimi ve sistem üzerine odaklanılırken, üçüncü grupta yer alan bilgi arama süreçleri ile ilgili çalışmalarda odak özellikle bireylerin bilgi arama ile ilgili içsel süreçleri olmuştur.Bu araştırmada da, doğrudan bireyin (lisans öğrencisi) kendisine odaklanılmıştır. Araştırmada konu, sistemden bağımsız olarak, lisans öğrencilerinin bilgi merkezlerini aktif olarak kullanıp kullanmadıkları göz ardı edilerek, tamamen lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri ile ilgili var olan Kavramları, Tutumları ve Düşünceleri açılarından bütüncül (holistic) bir yaklaşımla ele alınmıştır.Bilgi arama süreci, problem durumunun tanımlandığı, araştırma planının kurulduğu, araştırmanın yürütüldüğü, kaynakların keşfedildiği, sahip olunan düşüncelerin berraklaşmasını sağlayan bulguların değerlendirildiği, odağın daha iyi652ortaya çıkarılması için gerekirse adımların tekrar edildiği veya yeni adımların eklendiği ve karmaşık doğrusal olmayan bir süreçtir.Günümüz 21. yüzyıl bilgi çevresinde lisans öğrencileri günlük yaşamla ilgili bilginin yanı sıra, akademik amaçlar için de bilgiye gereksinim duymaktadır. Dolayısıyla öğrenciler akademik başarı elde etmek ve başarılarını sürdürebilmek için gereksinim duydukları bilgiyi arama faaliyeti içine girmektedirler. Bilgi arama faaliyeti öğrencilerin hem konu seçimini, odak konunun belirlenmesini, bilgi arama becerilerini hem de bilgiyi analiz etme, sentezleme, değerlendirme ve bilimsel ve etik ilkeler doğrultusunda yazma yeteneğini gerektiren önemli bir süreçtir. Ancak öğrenciler için bilgi arama süreci her zaman kolay ve başarılı bir süreç olarak gerçekleşmemektedir.Lisans öğrencilerinin, hem araştırmacının hem de tez danışmanlarının deneyimleri ve gözlemleri doğrultusunda da bilgi arama sürecinde birtakım sorunlar yaşadıkları görülmüştür. Araştırmacının ve tez danışmanlarının öğrencilere ilişkin bu gözlemleri ve deneyimleri, öğrencilerin bilgi arama süreçleri ile ilgili yaşadıkları bu sorunların bazen ısrarlı bir şekilde sürdürülmesinin kaynağının, öğrencilerin doğrudan dıştan gözlenemeyen kavramları, tutumları ve düşünceleri gibi içsel özellikleri ile ilgili olabileceği düşüncesini doğurmuştur. Bu nedenle, bilgi arama sürecinde lisans öğrencilerinin kavramlarının (varsa kavram yanılgılarının), tutumlarının (olumlu ve olumsuz) ve düşüncelerinin (tutum içinde değerlendirilemeyen) etkili olduğu varsayımından hareketle, Kuhlthau’nun “Başlama, Konu Seçimi, Ön Araştırma, Odak Oluşturma, Bilgi Toplama ve Tamamlama” olmak üzere altı aşamadan oluşan “Bilgi Arama Süreci-BAS” modeli esas alınarak araştırmada, lisans öğrencilerinin bilgi aramaya ilişkin içsel süreçleri ile653ilgili; Kavramlarının (varsa Kavram yanılgılarının), Tutumlarının (olumlu ve olumsuz) ve Düşüncelerinin (tutum içinde değerlendirilemeyen) bütüncül bir yaklaşımla ortaya çıkarılması amaçlanmıştır.Araştırma, Ankara Üniversitesi’nde sosyal ve beşeri bilimler alanlarındaki fakültelerde (Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Hukuk Fakültesi, İlahiyat Fakültesi, İletişim Fakültesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi) lisans düzeyinde eğitim gören öğrencileri kapsamaktadır.Araştırmanın varsayımını sınamak ve belirtilen amaçlara ulaşabilmek için araştırmada nitel ve nicel araştırma yöntemleri birlikte kullanılmıştır. Araştırmada öncelikle gerekli kuramsal temeli oluşturabilmek ve bu alanda yapılan çalışmaları saptayabilmek ve gerekli tanımları yapabilmek amacıyla literatür taraması gerçekleştirilmiş ve konunun kuramsal ve kavramsal boyutu ile uygulama için gerekli unsurların, birbirleriyle olan ilişkileriyle ortaya konmasında betimleme yöntemi kullanılmıştır.Lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri ile ilgili var olan Kavramlarının (varsa kavram yanılgılarının), Tutumlarının ve Düşüncelerinin tespit edilmesi amacıyla nitel yaklaşımlar, öğrencilerin tutumlarının ortaya çıkarılması aşamasında da hem nitel hem de nicel yöntemlerin birlikte değerlendirildiği “karma yöntem (mixed method)” araştırma deseni kullanılmıştır.Araştırmada varsayımın sınanması, belirtilen amaçlara ulaşılabilmesi ve araştırma sorularının yanıtlanabilmesi için nitel veri toplama tekniklerinden “yarı yapılandırılmış görüşme”; nicel veri toplama tekniklerinden de “5’li Likert tutum ölçeği” nden yararlanılmıştır.654Lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri ile ilgili kavramlarının, tutumlarının ve düşüncelerinin ortaya çıkarılmasında yararlanılan “yarı yapılandırılmış görüşme” tekniği 27 gönüllü öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Nitel verilerin çözümlenmesinde “içerik analizi (content analysis)” yöntemi kullanılmıştır. Araştırmada, nitel araştırma ile elde edilen veriler sonucunda “Bilgi Arama İçsel Süreç Belirleyicileri(BAİSB)” modeline ulaşılmıştır.Araştırmada lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri ile ilgili tutumlarının ortaya çıkarılmasında ise nitel araştırma yöntemlerinin yanı sıra, nicel araştırma yöntemleri de kullanılmıştır. Bu çerçevede öğrencilerin bilgi arama süreçleri ile ilgili tutumlarının ortaya çıkarılmasında nicel veri toplama amacıyla “Bilgi Arama Süreçlerine İlişkin Tutum Ölçeği-BASTÖ” geliştirilmiştir. BASTÖ 385 lisans öğrencisine uygulanmıştır. Nicel verilerin çözümlenmesinde SPSS istatistik programı kullanılmıştır. Ölçeğin yapı geçerliği (“açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizi”) ve güvenirliği (“Cronbach alfa güvenirlik katsayısı”) istatistiksel yöntemlerle analiz edilmiş ve bu analizlerle ölçeğin geçerli ve güvenilir bir yapıya sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ölçek, hem ulusal hem de uluslar arası mesleki literatürde bilindiği kadarıyla BAS ile ilgili geliştirilen ilk ölçektir. Nicel araştırma ile elde edilen veriler sonucunda lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçlerini tasvir eden “Bilgi Arama Süreci Modeli (BAS)” ne ulaşılmıştır.Nitel ve Nicel araştırma sonucunda elde edilen bulgular değerlendirilmiş ve varsayımın geçerli olduğu anlaşılmıştır. Böylelikle araştırmanın varsayımı doğrulanmıştır. Bu doğrultuda lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri ile ilgili Kavramları (ve Kavram Yanılgıları), Tutumları (Olumlu ve Olumsuz) ve Düşünceleri (tutum dışı) arasında güçlü etkileşimler olduğu ortaya çıkmıştır. Bu üç655içsel öğe arasındaki ilişki bazen basit düzeyde ve tek yönlü ortaya çıkarken; çoğunlukla üç içsel öğe arasındaki ilişkinin çok daha üst ve karmaşık düzeyde ve çift yönlü olduğu görülmüştür. Bu üç içsel öğe, lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri boyunca etkili olmakta ve genellikle de öğrencilerin bilgi arama süreçlerini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.Öğrencilerin bilgi arama süreçleri ile ilgili kavramlarının, tutumlarının ve düşüncelerinin tespit edilmesi ve araştırma süreçleri ile ilgili ne gibi sorunlar yaşadıklarının önceden bilinmesi ve bu doğrultuda sorunların giderilmesi yönünde önlemler alınmasını önemlidir. Bununla birlikte öğrencilerin bilgi arama süreci ile ilgili bilgi ve becerilerini geliştirmeyi amaçlayan içerik ve kapsamda, teorik bilginin yanı sıra uygulama ile desteklenen öğrenci odaklı uygun eğitim ve öğretim programlarının da planlanabilmesine gereksinim vardır. Bu bağlamda öğrencilerin bilgi arama süreçleri ile ilgili kavramlarının, tutumlarının ve düşüncelerinin bütüncül bir yaklaşımla incelenmesi ve onların bilgi arama süreçlerine ilişkin içsel yapılarının kendi bakış açılarından derinlemesine anlaşılması gereklidir.Bu araştırmanın, lisans öğrencilerinin bilgi arama süreçleri ile ilgili kavramlarının (ve kavram yanılgılarının), tutumlarının (olumlu ve olumsuz) ve düşüncelerinin (tutum dışı) bütüncül yaklaşımla daha derinlemesine anlaşılmasıyla; ileride bu alanda araştırma yapacak araştırmacıların “bilgi arama süreci” eğitim programı oluşturmalarında, kütüphane oryantasyon veya kullanıcı eğitimlerinin yeniden yapılandırılması ve geliştirilmesinde (eğitimcilerin ve kütüphanecilerin işbirliğinde), kütüphane otomasyon sistemlerinin ve elektronik veritabanlarının (bilgi erişim sistemlerinin) yapılandırılması ve geliştirilmesinde (sisteme tasarımcılarının ve kütüphanecilerin işbirliğinde) öğrenci odaklı daha etkili ve verimli bilgi656hizmetlerinin ve eğitim programlarının oluşturulmasına ve böylelikle, öğrencilerin bilgi arama süreçleri ile ilgili bilgi ve becerilerinin geliştirilmesine yönelik çalışmalara öncülük etmesi beklenmektedir.AbstractResearch concerning information seeking was revealed according to traditional approaches untill mid 80’s. In other words research focused on information seeking as a system neglecting individual. Starting mid 80’s resarch concerning information seeking changed its dimension and entered an era of new tendencies. New research era focused directly on user and become user-oriented. Fast improvements especially starting in the second period of 20. in information and communication technology, increased importance of focusing on individuals.Research regarding information seeking can generally be grouped in three categories: Information Need; Information Use; Information Retrieval and Information Search Process which focuses on individual internal processess. While first two group researchs mostly cocentrates on information need and system, the third group research- information search process, considers especially individuals’ internal processess regarding information seekingThe present research also focused on directly to individuals. This study followed an approach free from the system, neglecting wether undergraduate students use information centers actively or not but concerned wholly on undergraduates’ concepts, attitudes to and thinking about information seeking processes holistically.Information seeking is a complex and nonlineer process, including identifying problem statement, constructing research plan, carrying on research, discovering references, interpreting data which clarifies thinking, repeating or adding new steps to reveal the focus.658Nowadays undergraduate students in the context of 21st century not only need information regarding daily life, but they also need information for academic reasons. Thus students enter information seeking to fulfill their information need for academic succes and to sustatin their success. Information seeking is an important process requiring students to selecting topic, identifying focus topic, information seeking skills and analysing, synthesizing, utilizing and writing basing on scientific and ethical principals. But information seeking process is not always easy and successfull for students.According to researchers’ and thesis supervisers’ experiences and observations undergraduate students face a number of problems in information seeking process. The experiences and observations of researchers and thesis supervisers gave birth to the thinking that the reasoning behind students’ long lasting problems regarding information search can be attributed to internal processess carried out depending on non observable features: conceptions, attitudes and thinking. Hence the present study aimed to reveal undergraduate students’conceptions (and misconceptions, if there is), attitudes (positive or negative) and thinking (which can not be categorised as attitudes) in a holistic fashion which are all supposed to be effective in information search, based on Kuhlthau’s Information Search Process-ISP constituded by task initiation, topic selection, prefocus exploration, focus formulation, information collection and search clousure.Research included undergraduate students in Social and Human Sciences Faculties of Ankara University (Faculty of Language, History and Geography, Faculty of Educational Sciences, Faculty of Law, Faculty of Theology, Faculty of Communication, Faculty of Political Sciences)659Qualitative and Quantitative Research approaches were utilized to test research assertion and to reach the goals of the study. Literature review was carried out in order to construct the required theoretical background, revealing those research concerning the present study and to make definitions needed and followed by a descriptive study to define conceptual and theoretical dimensions of the topic interrelated with its application features.Qualitative approaches were followed to reveal undergraduate students’ conceptions (and their misconceptions if there is), attitudes and thinking concerning ISP. Mixed methods, including quantitative and qualitative approaches, was used to find students’ attitudes toward ISP.Data collection dependent on semi constructed interview technices and 5 Likert- type attitude scale were utilized to test the asssumption, to reach the goals of the study and to answer the research questions.Semi construced interviews was carried out with 27 undergraduate students attending the study voluntarily to reveal their conceptions, attitudes and thinking. Content analysis was used for qualitative data. Analysis concluded in “Information Search Internal Process Determinations-ISIPD”.To reveal undergraduate students’ attitudes toward ISP both qualitative and quantitative research approaches were used. “Attitude Scale for ISP (ASISP)” to colect quantitative data was invented to reveal students’ attitudes toward ISP. 385 undergraduate students filled ASISP. In analysing the data collected by quantitative approach SPSS was used. Construct validity (Exploratory and Confirmatory factor analysis) and relability (Cronbach alpha) utilizing statistical processess was concluded that the scale is valid and reliable. To the researchers knowledge the scale660invented is the first regarding ISP of students. The present study thus intervented “Information Search Process Model-ISP”.Considering qualitative and quantitative data supported the assertion made in the present study. Thus research assertion is confirmed. Parallel to this assertion it is revealed that there are powerful relations among undergraduate students’ conceptions of (misconceptions), attitudes to and thinking of ISP. Relation among these three internal components is mostly high status, complex and two way but fewer, simple and one way relations were also revealed. These three internal components are effective through ISP and can affect ISP negatively.Revealing students’ conceptions, attitudes and thinking and problems they face during ISP before and finally to take measures to delete these problems is important. Adding there is a need for planning learner centered education and teaching programs constituted by theoretical and application based features aiming to promote ISP knowledge and skills. According to this there is a need to analyse students’ ISP conceptions, attitudes and thinking holistically thus a need to understand ISP related inernal constructions based on students’’ understandings in depth.Because the present study reveals understanding of undergraduates’ ISP concepts (and misconceptions), attitudes (positive and negative), thinking (other than attitudes) in depth and holistically, it is expected to lead research concerning those who will construct ISP programs, implementing and developing library orientation or user instruction programs (cowork of librarians and educators), in constructing and progression of library outomation systems and information retrieaval systems (cowork of librarians and system designers), to construct student centered effective661and beneficiary information services and education programs thus to promote students’ knowledge and skills concerning ISP.