Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2015
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: SERKAN ERDOĞAN
Danışman: TURGUT YİĞİT
Özet:Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Zubana ya da Súpána' adıyla Tunceli bölgesi tarihsel çağlara girmiştir. Eski Asurca yazılı belgeler, ticari kervan güzergâhlarının üzerinde yer alan ve adına bēt wabrim denilen küçük ticari merkezlerin Zubana’da bulunduğunu teyit etmektedir. Asurlu tüccarların Zubana/Súpána ülkesinde yaptıkları iş için yerel muhafızlara (maṣṣartum) ticaret vergisi ödemeleri söz konusu topraklarda siyasi bir örgütlenme olduğuna işaret etmektedir. Bir Hitit yazılı belgesinde Šuppina adıyla bir defaya mahsus olarak anılmıştır ve sonrasında Ṣupa(ne/i) / Šupa şehri ülkesi biçimiyle Urartu çivi yazılı kaynaklarına, Šuppani ismiyle de Asur kayıtlarına girmiştir. M.Ö. IX. yüzyılın sonlarında Urartu egemenliğine giren Ṣupa(ne/i), Argišti oğlu Rusa (M.Ö. 673 - 652/647) Dönemi’nin sonuna kadar Urartu Krallığı’nın batı eyaletinin bir parçası görünümündedir.“Pahhuwalı Mita Metni” başlığı ile bilim dünyasına kazandırılmış KUB XXIII 72 + KUB XL 10 + KBo L 66 + KBo L 216 + KBo L 218 metni, M.Ö. XV. yüzyılın son çeyreğindeki Tunceli ve Bingöl bölgelerinin tarihini kurgulayabilme olanağı vermektedir. Hitit kralı I. Arnuwanda (M.Ö. 1420 - 1400) Dönemi’ne tarihlendirilen Pahhuwalı Mita Metni’ne göre resmi olarak bir Hitit müttefiği görünümündeki Mita önderliğindeki Pahhuwa, politik yükümlülüklerini yerine getirmeyerek çevresindeki yerel liderlerle beraber Hitit karşıtı bir politika izlemiştir. Nihayetinde Pahhuwa kralı Mita ve işbirlikçileri yenilgiye uğratılmış ve onlar Hititlerle bir barış antlaşması yapmak zorunda kalmışlardır. Sözü edilen Hitit belgesinin Pahhuwa şehri ülkesi ile Tunceli, Zuhma ülkesi ile de Bingöl-Palu bölgesinin siyasal yapısını yansıttığına yönelik güçlü kanıtlar toplanmıştır. Hititler’in Orta Krallık Dönemi’nde Pahhuwa gibi idari organizasyonunu Yaşlılar Meclisi’ne dayandıran Zuhma, Bingöl ve yakın çevresi ile ilişkilendirilebilecek en eski toponimdir. Buna karşın Bingöl Bölgesi’nin Asur Ticaret Kolonileri Çağı’ndaki tarihsel adı ve ticaret ile ilişkisi tanımlanamamıştır. Orta ve Yeni Asur kaynaklarında KUR Suhme, KUR Zuḫme ya da KUR Suhni yer adları birbirlerinin yerine kullanılan ve aynı toponimi ifade eden iki ayrı yazım şeklidir. Suḫme/Suhni ülkesinin Murat (Arzania/Arsania) Nehri’nin kuzeyinde yer aldığını söz konusu dönemdeki Asur kaynakları doğrulamaktadır. Suḫme ülkesinden başta I. Tukultī-apil-Ešarra(M.Ö. 1115-1077) ve III. Šulmānu-ašarēd (M.Ö. 859-824) gibi Asur krallarının yağma seferlerinde söz edilmiştir. Asur kralı III. Šulmānu-ašarēd M.Ö. 856 yılındaki askeri seferinde Suḫme’nin Uaštal adını taşıyan tahkimli bir şehrinden ve Sua adlı bir yöneticisinden söz etmesi, bölgesinde yerel bir krallık örgütlendiğini göstermektedir. M.Ö. 799 yılındaki bir Asur kaydı, Suhni (Suhme) ülkesinden en son sözeden yazılı belgedir ve M. Ö. IX. yüzyıl sonlarından itibaren Urartu yayılmacılığıyla tanışan bölgeye ilişkin Urartu kaynakları URU Šebeteria, KUR Ḫašime, KURAluše/i gibi çok parçalı siyasal bir yapıyı tasvir etmektedir.Tunceli ve Bingöl topraklarını da içerisine alan Yukarı Fırat Bölgesi’nde ortalama Urartu egemenliği 125 yıl kadar sürmüş olup muhtemelen bölgeyle ilk teması Urartu kralı İšpuini zamanında olmuştur. Minua zamanında Urartu eyalet sistemi içerisine dâhil edilen bölgede, Urartu kralı II. Sarduri(M. Ö. 756-730)’nin saltanatının ilk ve son yılları ile M.Ö. 709 yılındaki göçebe kavimlerin istilasını kapsayan zaman dilimlerinde Urartu kontrolü bölgede kesintiye uğramıştır. Bu dönemi takiben Argišti oğlu Rusa zamanında Yukarı Fırat Bölgesi’nde Urartu egemenliği yeniden tesis edilmiş ve aynı kralın son yıllarında vuku bulan siyasal karışıklıklar neticesinde elinde bulundurduğu söz konusu topraklar yitirilmiştir.M.Ö. 190 yılında Romalılar’ın Magnesia savaşında Seleukoslar’ı mağlup etmeleri ve ardından M.Ö. 188 yılında Apameia Antlaşması’nın Seleukoslar’a getirdiği politik yükümlülükler sonucu Sophene strategosu Zariadris bağımsızlığını ilan ederek Sophene kralı olmuştur. Karkathiokerta ve Arsamosata adındaki iki şehirden yönetilen Hellenistik Sophene Krallığı, “Büyük” unvanlı Armenia kralı II. Tigran tarafından ilhak edilerek bağımsızlığına son verilmiştir. Sonrasında Roma ve Bizans dönemlerinde çeşitli dillerde farklı değişkeleriyle anılan Sophene’nin etimolojik mirası, çivi yazılı kaynaklarda Súpána/Zubana ile Šupa(ne/i)-Šuppani olarak geçen yer adlarına dayandırılmaktadır. Bu nedenle Sophene, Türk - İslam fetihlerine değin üç bin yıl yaşamış bir yer adı olarak Anadolu’nun en eski toponimlerinden biridir.Yılcak Höyük üzerinde tespit edilen buluntulara göre Tunceli - Bingöl bölgelerinin yerleşim tarihi Neolitik Çağ’a değin geriye gitmektedir. Tunceli - Bingöl alanlarında yapılmış sınırlı düzeydeki arkeolojik araştırmalar höyükler ve düz yerleşimler ile kale tarzında olmak üzere iki tip yerleşim modeli olduğunu ortaya koymuştur. Kale yapılarının bazıları askeri, dinsel ve idari merkez olma özellikleri ile ön plana çıkarken bazıları ise Urartu ulaşım ağı ile ilişkili daha küçük boyutlu yerleşimlerdir.AbstractDuring the age of Assyrian Colonies, the present region of Tunceli show up itself in the history with the name either Zubana or Súpána. Ancient Assyrian written documents proves that there were small trade centres called bēt wabrim in Zubana located on trade roads. That Assyrian merchants were paying trade taxes to the local guards (maṣṣartum) of Zubana/Súpána for their commerce dealings indicates that there was a political organization in these lands. In a Hittitian written document it has been referred as Šuppina just once and then appeared in Urartian cuneiform scripts as Ṣupa (ne/i) / Šupa city land and as Šuppani in the Assyrian records. In the end of IX. century B.C. Ṣupa(ne/i) that came under the domination of Urartu looks like as a western state of Urartu Kingdom until the end of the reign Rusa, son of Argišti(673-652/647 B.C.).Text KUB XXIII 72 + KUB XL 10 + KBo L 66 + KBo L 216 + KBo L 218 introduced to the world of science as "The text of Mita of Pahhuwa" makes it possible to envision the history of Tunceli and Bingöl regions during the last quarter of XV. B.C. According to the text of Mita of Pahhuwa which dates back to the period of Hittitian King I. Arnuwanda (1420 - 1400 B.C.) despite being an ally to Hittite, Pahhuwa under the leadership of Mita has not fulfill its political responsibility to Hittite; on the contrary, together with other local leaders in the region Pahhuwa work against Hittitian domination. However, Mita, King of Pahhuwa, and its allies has been defeated and forced to sign a treaty. There are significant evidences on the fact that the mentioned Hittitian document reflects the political situation of Tunceli with Pahhuwa city-state and Bingöl-Palu with Zuhma city-state. During the middle kingship of Hittitians, Zuhma governing structure of which depends on council of elders like Pahhuwa is the oldest toponomy in Bingöl and its vicinity. However, the region of Bingöl has not been associated with any commercial relation or name in Assyrian Trade Colonies Age. In Middle and New Assyrian sources the two names KUR Suhme, KUR Zuḫme or KUR Suhni describe the same land. That Suḫme/Suhni land was in the north of Murat River (Arzania/Arṣania) is proven by Assyrian sources of this age. Suhme Land is firstly mentioned in the invasions of Assyrian kings like Tukultī-apil-Ešarra (1115-1077 B.C.) and III. Šulmānu-ašarēd (859-824 B.C). That Assyrian King III. Šulmānu-ašarēd mentioned a city Uaštal and ruler Sua of Suḫme in his military campaign in 856 B.C shows that there was a local kingdom. An Assyrian record in 799 B.C is a written document which mention about the Suhni (Suhme) land the most and Urartu resources on the region, where from the end of IX. B.C exposed to the invasion of Urartu, describes a multipartite political structure as Šebeteria, KUR Ḫašime, KURAluše/i.Urartu domination in Upper Euphrates region in which Tunceli and Bingöl are located, has approximately longed 125 years and possibly the first contact has been made during Urartu king Išpuini. The region that has been included to the Urartu state system in the time of Minua, during the periods that cover first and last years of the reign of Urartu King II. Sarduri (756-730 B.C) and invasion of nomadic tribes in 709 B.C. has suspended Urartu domination over the region. Following this period, during Rusa, son of Argišti, Urartu domination over the Upper Euphrates region re-established; however, because of the political turmoil in the last years of this king those lands has been lost. After victory of Romans over Seleucids in Magnesia war in 190 B.C, as a consequence of the obligations that Apameia treaty in 188 B.C. brought to Seleucids declaring independence Zariadris, strategos of Sophene, has become king of Sophene. Helenistic Sophene Kingdom which has been ruled from two cities Karkathiokerta and Arsamosata, has lost independence by annexation of the "Great" titled Armenia King II. Tigran. Then etymologic heritage of Sophene, mentioned differently in various languages during Roman-Byzantium ages, attributed to land names called as Súpána/Zubana and Šupa(ne/i)-Šuppani in cuneiform scripts. Thus Sophene was one of the oldest toponymies of Anatolia lived three thousand years until Turkish-Islamic invasions.According to the remains of Yılcak Höyük the settlement history of Tunceli-Bingöl district history goes back to Neolithic Age. Limited archaeological researches on Tunceli-Bingol region has indicated that there are two types of settlements as mounds and settlements and castle like settlements. While some castles stand for being military, religious and administration centres some of them are smaller settlements related with Urartian transportation network.