Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2016
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: BAYRAM DEMİRCİGİL
Danışman: Mehmet Akif Koç
Özet:
Bu çalışmanın konusu, tâbiûn döneminin ve erken dönem Kur’an ve tefsir faaliyetlerinin en önde gelen şahsiyetlerinden birisi olan Hasan-ı Basrî’ye atfedilen kıraat vecihleri ile bu vecihlerin tefsir açısından ifade ettiği değerdir. Giriş ve üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde konuya altyapı olmak üzere kıraat ilmi ve tarihçesi hakkında bilgi verilmiş ve Hasan-ı Basrî’nin bu tarihsel süreçteki yeri belirlenmiştir.İkinci bölüm, Hasan-ı Basrî’nin hayatı ve kıraatine ayrılmıştır. Erken dönemden itibaren anılan kıraat vecihlerine meâni’l-Kur’ân, tefsir, iʽrâbu’l-Kur’ân ve kıraat eserlerinde geniş biçimde yer verilmiştir. Bu kaynaklardaki rivâyet malzemesinden yararlanılarak Hasan-ı Basrî kıraat vecihleri bir bütün halinde ortaya konulmaya çalışılmış ve bu okuyuş farklılıklarının o dönemdeki Arap dili lehçeleriyle bağlantısı vurgulanmıştır. Ayrıca mezkur kaynaklarda ilgili kıraat vecihlerinin yer alış biçimi ve isnâd zincirleri kaydedilmiştir.Üçüncü bölümde ise Hasan-ı Basrî kıraat vecihlerinin tefsir literatüründe ele alınışı incelenmiştir. Müfessirlerin anılan kıraatteki çeşitli vecihlerle ilgili olumlu/olumsuz yöndeki yaklaşımları sergilenmiştir. Tefsir tarihi boyunca müfessirlerin Hasan-ı Basrî kıraat vecihlerinden kaynaklanan anlam farklılıklarını da yansıtmaya çalıştıkları görülmüştür. Bu itibarla, müfessirlerin Hasan-ı Basrî kıraatine yaklaşımlarıyla ilgili iki ayrı bakış açısı ortaya çıkmıştır. Taberî’nin başını çektiği ve bazı müfessirlerin de benimsediği yaklaşımlardan birincisine göre, söz konusu kıraat vecihleri sahih kıraat kriterlerinden bazı şartları karşılamaması nedeniyle tilâvet edilemeyeceği gibi tefsir açısından da bir değer ifade etmez. İkincisi ise müfessirlerin çoğunluğuna ait olan yaklaşımdır. Buna göre, ilgili kıraat vecihleri tilâvet edilemese de bunlarla tefsirde istişhâtta bulunulabilir. Nitekim, Mekkî ve Saʽlebî ile başlayan ve takip eden süreç boyunca müfessirler anılan kıraat vecihlerinden çeşitli mana tercihlerini delillendirmede ya da desteklemede yararlanmışlar ve böylece Hasan-ı Basrî kıraat vecihlerinin tefsir açısından önemli bir rivâyet malzemesi olduğunu fiilen kanıtlamışlardır. Bu durum, araştırmada çeşitli örneklerle ortaya konulmuştur.
Abstract : The subject of this study is the variant readings of the Qur’an ascribed to Hasan Basri who was one of the most prominent scholars of the period of Successors and the early period of Qur’anic studies and commentary and the value of these variant readings in the science of Qur’anic exegesis. In the 1st chapter of this work which is comprised of an introduction and three chapters, we have presented some introductory information about the science of qira’a and its history in order to provide a foundation for the main subject, and identified Hasan Basri’s place in this historical process.The 2nd chapter is reserved for Hasan Basri’s life and his variant readings of the Qur’an. The variant readings in question were examined comprehensively in various books written in the sciences of ma‘ani al-qu’ran, tafsir, iʽrab al-Qur’an and qira’a since the early period of Islamic sciences. By benefiting from the narrations recorded in the above-mentioned sources, we have tried to present Hasan Basri’s variant readings (qiraats) as a whole and indicate the relations of these variant readings with Arabic dialects at that time. Moreover, we have tried to introduce how these versions in question were studied in those sources, and also mentioned the chains of narrators of the variant readings recorded in those sources.In the 3rd chapter, we have dealt with how Hasan Basri’s variant readings have been recorded in the literature of Qur’anic exegesis and analyzed the approaches adopted by the commentators of the Qur’an towards those variant readings. The commentators of the Qur’an have tried to reflect the differences in meaning based on Hasan Basri’s variant readings throughout the history of Qur’anic commentary. As a result, two different viewpoints have emerged in regards to Hasan Basri’s qiraats among the commentators of the Qur’an. According to the first approach adopted by a group of the exegetes of the Qur’an led by Tabari, these versions can neither be recited in prayer nor have any value for the commentary of the Qur’an due to the fact that those versions do not meet some of the criteria of authentic variations of the readings of the Qur’an. The second approach belongs to the majority of Qur’anic commentators.According to this, those versions can be benefited in the Qur’anic commentaries even though they cannot be recited in prayer. Indeed, throughout the period beginning with Ibn Abi Talib Makki and Salebi and in the following periods, the commentators of the Qur’an benefited from these variant reading as justification for their choices from among different options of meaning of the verses of the Qur’an. As a conclusion, they have physically proven that Hasan Basri’s variant readings are important for the commentaries of the Qur’an. This is presented in our study by numerous examples from the literature of tafsir.